Een lezer schrijft me ‘dat er nooit veel verschil is tussen het gesproken en geschreven woord.’ Is het zo dat we spellen zoals we spreken, dus dat iedere letter (grafeem) een klank vertegenwoordigt? Wie kan lezen en schrijven heeft dat meestal als klein kind op school geleerd. Als volwassene staan we later niet meer stil waarom we zo spellen als we doen want door schrijfervaring zijn we vertrouwd geraakt met woordbeelden.

Alleen daar waar regels aan te pas komen zoals in ‘verhuisd’ versus ‘verhuist’ blijft het oppassen geblazen. Maar we schrijven zeker niet zoals we spreken: letters drukken geen een op een relatie uit met klanken. Een klank als de lange ‘ee’ verschilt op papier: beek versus cake, de ‘n’ in ‘oranje’ klinkt echt heel anders dan de ‘n’ in ‘nep’ evenals de letter ‘k’ in ‘zakdoek’ en in ‘koe’.

Het Nederlands kent daarnaaast twee verschillende schrijfwijzen om één klank te schrijven: de lange ‘ij’ in wij en de korte ‘ei’ in rein. In het vroegere Nederlands was dat verschil te horen, net als in de Limburgse dialecten van nu. Een ‘ij’-klank sprak de Middelnederlander uit als ‘ie’: wij was wi(e) en pijp is piep in veel Limburgse dialecten. Door de ‘ij’/’ie’ correspondentie moet het verschil tussen de lange ij en korte ei in het Nederlands voor dialectsprekende kinderen een peule(n)schil zijn. Ik durf te wedden dat zij hierin een voorsprong vertonen op eentalig Nederlandssprekende kinderen.

Terwijl de Limburgers keurig een ‘ei’ laten horen, spreken de Amsterdammers meer een ‘ai’ uit: ‘een ai hoort er bai’. Ook de twee schrijfwijzen ‘au’ in blauw en ‘ou’ in goud stellen nu één klank voor maar vroeger was er wel degelijk verschil: de ‘au’ was meer een ‘aaw’ en de ‘ou’ een ‘oow’-klank. Nu hoor je, zeker in de Randstad, veel vaker een ‘auw’-klank: ik haaw van jaauw.

Meer afwijkingen van het idee dat we spellen zoals we iets uitspreken, zijn zelfstandig naamwoorden als hond en bed en een werkwoordsvorm als ‘ik word’. Iedereen in Nederland zegt hond en bed met een ‘t’ op het eind: ‘hont’, ‘bet’ en ‘wort’. Maar de spelingsregel schrijft voor dat we hond met een ‘d’ spellen omdat het meervoud een ‘d’- klank heeft. Het is ‘honden’ en niet ‘honten’. In een woord als werknemer geven de drie e’s alle een andere klank weer. De ‘e’ in werk is een korte ‘e’, de eerste ‘e’ in de eerste lettergreep van ‘nemer’ is een lange ee en de ‘e’ in de laatste lettergreep klinkt meer als een ‘uh’-klank die taalkundigen een ‘stomme-e’ noemen.

Waar ik als Limburgs kind absoluut moeite mee had, was het spellen van de verleden tijd als in ‘bakte’ met een ‘t’ dat ik, ook nu nog, uitspreek met een ‘d’ (bakde). Datzelfde gold als kind voor woordcombinaties als ‘hij liep de trap op’ dat ik uitspreek als ‘hij liep de trab ob’.

Bovendien schrijven we een heleboel letters die we niet uitspreken. In ‘zij wordt’ horen we geen dubbele ‘t’ maar we schrijven ‘dt’ vanwege de regel dat een verbogen werkwoord in de derde persoon enkelvoud een ‘t’ heeft, net als in ‘zij loopt’. We zeggen ‘lope’ maar schrijven ‘lopen’ in ‘wij lopen naar huis’.

Dan is het opmerkelijk dat we met de laatste wijziging van de spellingsregel letters zijn gaan toevoegen die we absoluut niet uitspreken. De zogenaamde tussen-n is een lege letter. In ‘peulenschil’ en ‘pannenkoek’ is geen n te horen, maar we moeten zo’n stille n wel schrijven. Volgens socioloog Wilterdink is hoe we schrijven een vorm van taalcultuur. Het voorschrift voor zo’n stille tussen-n in ‘peulenschil’ en ‘pannenkoek’ is gevoed door een onbewuste wens om terug te keren naar goede manieren van vroeger. Het spellen van letters die we niet horen, staat dan gelijk aan ‘verzorgd schrijven’, beschaving en ‘hogere’ cultuur. Een dergelijke wens leidt tot verdere verwijdering tussen schrijftaal en spreektaal. Het kan zelfs een toekomstige klankverandering in gang zetten. Wellicht gaan kinderen in de toekomst zo’n stille tussen-n in panneNkoek wel uitspreken vanuit het idee dat we spreken zoals we schrijven.

Column 84 in De Limburger/Limburgs Dagblad, 31 oktober 2016.