Mijn jonge taalkundige collega aan de Universiteit Maastricht is van huis uit Duitstalig en heeft zich in een jaar tijd het Nederlands via intensieve cursussen eigen gemaakt. Zij maakt in tegenstelling tot vele van huis uit Nederlandstalige studenten geen spelfouten en zondigt niet tegen het kofschip. Het voltooid deelwoord in ‘Ze is verhuisd’ spelt ze correct met een d waar velen een t spellen. Ook haar luistervaardigheid en gesproken Nederlands is meer dan vloeiend. Alleen in haar uitspraak is nog een ietsepietsie Duits te horen. Ze bekende me laatst heel verdrietig dat ze in Maastricht opgehouden is met Nederlands te gebruiken omdat iedereen haar onmiddellijk in het Engels aanspreekt bij het horen van dat vleugje Duits.

Zij is niet de enige die hierover klaagt. Zoveel mensen die graag het Nederlands willen leren, merken op dat zij niet de gelegenheid krijgen om het te oefenen. Zodra maar iets van een buitenlands maar dan wel Europees accent merkbaar is, switchen van huis uit Nederlandstaligen naar het Engels. Nederlands leren spreken is moeilijk omdat het bijna een geheimtaal is waar je als buitenstaander geen toegang toe krijgt. ‘Nederlanders spreken Engels met je in plaats van Nederlands’, roepen ze! Gek genoeg staat dat in schril contrast met de mening in Nederland dat mensen van buiten zo snel mogelijk Nederlands moeten leren.

Bij haar verhaal moest ik denken aan de zoveelste e-mail aan mijn adres die naar mijn mening een urgent probleem in Limburg verwoordt. Een mevrouw schrijft: ‘Graag zou ik willen weten of u weet of er een mogelijkheid is Limburgs te leren, van cd’s of anderszins, tijdens het autorijden? Ik begrijp dat u deze taal bestudeert, en omdat ik sinds 4 jaar in Limburg werk en Limburg erg lang is, dus veel autorijden betekent, stel ik deze vraag. Welk dialect kan me niet zo heel veel schelen, het mooist zou zijn van ergens in Midden-Limburg, maar ik kom overal. Ik heb het bij 2 heemkundige verenigingen gevraagd, maar daar kennen ze geen tools om zo met Limburgs aan de slag te gaan. Het zou mooi zijn als u wel mogelijkheden kent.’ Ik heb haar en vele anderen die mij dezelfde vraag stellen, moeten schrijven dat die mogelijkheden er (nog) niet zijn.

Hoe komt het dat er zoveel cursussen zijn die het schrijven van de diverse dialecten in Limburg beogen maar niet het spreken ervan? Het is duidelijk dat je pas kan leren schrijven als je het dialect ook op de een of andere manier kan spreken. Natuurlijk, schrijven van een dialect is zeker belangrijk. Het idee bestaat dat codificeringsinstrumenten als woordenboeken, spellingsregels en grammatica’s de status van een dialect zoals van iedere taal verhogen. Toch is de mondelinge doorgifte van een dialect nóg belangrijker dan het schrijven ervan. Anders verwordt het Limburgs van nu tot het dode Latijn in de toekomst. Het dialect valt te schrijven, te lezen en te onderwijzen maar niemand spreekt het nog.

Vaak krijg ik van mensen te horen dat een dialect in Limburg niet te leren is omdat de uitspraak ervan zo genuanceerd en moeilijk zou zijn. Mijn jonge collega in Amsterdam die het Maastrichts wil leren, heeft in geen tijd het Koreaans bemachtigd voor een eerder onderzoek. Het Koreaans is geen toontaal maar toch. Als we zoiets moeilijks als Chinees (toontaal) en Russisch (naamvallen) kunnen leren waarom zou dat voor een dialect in Limburg niet mogelijk zijn? Ik stel maar even een vraag. Het zal toch niet zijn dat het gesproken Limburgs, net als het Nederlands, iets voor ‘onder ons’ is, een geheimtaal bijna, waar je anderen niet in toelaat?

Column 80 in De Limburger/Limburgs Dagblad, 5 september 2016.

Heeft u wel eens goed naar hondenbezitters onder elkaar geluisterd terwijl ze de hond uitlaten? Dat amuseert me enorm. Vaak laat ik in het park tegenover mijn huis mijn langharig geval uit, een fauve briard die we Roos noemen. Hoewel ik dezelfde hondenbezitters elke dag tegenkom, ken ik de meesten niet bij naam maar wel als baasje van Max en Tander of vrouwtje van Bruintje en Tilly. In de Nederlandse hondentaal zijn vooral verkleinvormen als baasje en vrouwtje cruciaal.

Roos is de enige tegen wie ik mijn versie van dialect durf te gebruiken. Ze accepteert dit volledig en voor mij betekent het een intiem stukje van vroeger en Heerlen midden in Amsterdam-Oost. Het is bij mijn weten nog niet onderzocht in welke taal of talen meertaligen tegen hun hond spreken. Tijdens mijn veldwerk in Heerlen halverwege de jaren tachtig heb ik baasjes ontmoet die dialect spraken met hun konijn en papegaai of Pools met hun kanarie. En waarom ook niet. Een huisdier is onderdeel van het gezin. Dat schrijft ook de beroemde Amerikaanse taalkundige Deborah Tannen. Een onderzoek van haar over hoe Amerikaanse gezinsleden tegen en via hun hond spreken, is écht mijn favoriet. Tannen liet ieder gezinslid een week lang in huis een audiorecorder dragen zodat er uren en uren gesprekken opgenomen zijn. Uit die gesprekken blijkt dat honden belangrijke functies in het gezin hebben. Een goed voorbeeld daarvan is het gesprek van een echtpaar bij wie de spanning behoorlijk oploopt. Voordat het tot een echt conflict komt, zegt de echtgenoot met een hoog stemmetje tegen de hond: ‘Mammie is zo gemeen vanavond, spring op de bank om me te beschermen.’ De echtgenoot communiceert zo via de hond met zijn vrouw. Deze uiting is nogal humoristisch want de echtgenoot is een boom van een kerel, zijn vrouw tenger en de hond een Chihuahua-mix. De echtgenoot verzacht de gespannen situatie met humor door de hond als gesprekspartner op te voeren. Tegelijkertijd benadrukt hij dat ze samen – met z’n drieën – een gezin vormen door haar mammie te noemen. In Amerika noemt 83 procent van de eigenaren van een huisdier zichzelf mommie of dad. Wanneer eigenaren bij de dierenarts de klachten van hun huisdieren omschrijven, spreken ze met een hoog stemmetje en doen ze alsof ze de hond zelf zijn.

Een andere functie van spreken via de hond, is dat de spreker afstand kan nemen van zijn eigen woorden. Een vader zegt tegen zijn zoon: ‘Bruin (= de hond) vertelt me dat hij je gemist heeft.’ Door Bruin de hond in de conversatie te betrekken, creëert ook deze vader een familieband die uit drie bestaat (vader-zoon-hond) en populairder is dan een beperktere familieband uit twee. De vader laat zijn zoon indirect weten dat hij hem mist. De bemiddeling via de hond is veel diplomatieker dan het rechtstreekse: ‘Ik wil dat je vaker naar huis komt.’ De vader ontloopt zo bij voorbaat een conflict waarin zijn zoon zich anders voor zijn afwezigheid zou moeten verantwoorden.

Het onderzoek van Tannen speelt zich af in eentalige Engelssprekende families. Maar hoe zou communicatie via de hond in meertalige gezinnen verlopen? Spreekt men via de hond in dialect of Spaans tot andere gezinsleden? Voorkomt een dergelijke taalkeuze ook hoogoplopende ruzies en zorgt het voor meer intimiteit tussen gezinsleden?

Wat zeker is, is dat 63 procent van de gezinsleden in Amerika minstens een keer per dag ‘I love you’ tegen hun hond zegt. Ik beken: ik zeg dat ook tegen Roos. Wat een verschil zou het uitmaken als we dat ook vaker tegen elkaar zouden zeggen. Vooral deze zomer.

Column 78 in De Limburger/Limburgs Dagblad, 8 augustus 2016.

Afgelopen week was een turbulente week voor het Limburgs, streektaal, dialect of plat. Maar liefst drie keer was taal prominent aanwezig in de media. En al dit moois bevatte elementen die bij verschijnen al achterhaald waren.

Heeft u op televisie Sprekend Nederland gezien? Zo gezellig voor de tv om te genieten van en te lachen over de vele vooroordelen die we over elkaars accent koesteren. Ik heb tandenknarsend toegekeken hoe mijn collega’s taalkundigen niet in staat bleken om ook maar iets van vakkennis over het voetlicht te krijgen: waarom hebben we die vooroordelen over elkaars’ accent, hoe zijn die vooroordelen ontstaan en hoe worden ze doorgegeven, kunnen ze veranderen? Kortom hoe werkt zo’n proces nu precies waarbij talige verschillen sociale verschillen tussen (groepen) mensen kunnen afbeelden? Niets daarover viel te beluisteren. Ik lees in Wim Kuipers’ Veldgewas over de winnaar van het sterkste accent: “Nummer drie, brons dus: Rotterdams. Het zilver was voor… het Surinaams. En de winnaar was… Juist. Maar wat stelt dat helemaal voor als het Fries een-na-laatste wordt, net voor het Drents? Ik heb geen idee.” Dit is raak, ik kan dit raadsel ook niet ontsluieren. De aanduiding het sterkste accent is al een vraag waard. Sterkste accent ten opzichte van wat of wie? Dat moet wel haast het zogenaamde ideale Nederlands zijn dat we vroeger ABN noemden. Maar wie spreekt dat en hoe is dat gemeten en waarom konden we daar niet om lachen in Sprekend Nederland of over het accent van de presentatoren. En dan: waarom zijn accenten ook ingedeeld per provincie? Een accent staat toch niet stil bij de provinciegrens. Oké, genoeg over een televisieshow van anderhalf uur over taal met daarin alleen stereotype en dus achterhaalde vooroordelen die mensen elkaar toeschreeuwen.

Een tweede mediaspektakel: het uitkomen van de lang verwachte erfgoednota van de gedeputeerde Koopmans. Geen bezuiniging maar herschikking van de erfgoedgelden valt er te lezen. Een erfgoednota waarin op elke bladzijde te lezen valt dat digitaliseren al het Limburgs cultureel erfgoed naar grote hoogten zal stuwen, opgesteld door een commercieel bedrijf dat leeft van grote, juist ja, digitaliseringsprojecten en dat in een halve pagina in deze krant schrijft dat het digitaliseren van kentekenplaten het grote voorbeeld is van hoe met Limburgs erfgoed om te gaan. Digitaliseren an sich is achterhaald. Niemand binnen de academische wereld krijgt subsidie voor digitaliseren zonder visie en vernieuwende ideeën. En die visie moet juist van archiefexperts komen, kortom van specialisten die vakkennis hebben. Maar die specialisten kunnen we wel vergeten. Als de bezuiniging van vijftig procent op de provinciale subsidie doorgaat, moet het Sociaal Historisch Centrum voor Limburg juist die mensen ontslaan die de parels in de archieven weten op te duiken. Stel je een gerenommeerd orkest voor dat moet bezuinigen door herschikking van subsidie. De instrumenten komen in het zonnetje te staan want daar is geld voor. De instrumenten flonkeren opgepoetst en glimmend in een tentoonstellingsruimte waar iedereen gratis naar binnen kan. Met de vingers over de glanzende knoppen van de saxofoon aaien, mag. De muzikanten zitten ontslagen thuis. Hoe ze die instrumenten bespelen en hoe die instrumenten (samen) klinken, horen we op een begeleidende cd. Dus altijd dezelfde muziek.

Uit de Limburgse dialectenquête in deze krant van afgelopen week: jonge dialectsprekende ouders willen hun kinderen niet meer in het dialect opvoeden. Het idee dat het tweetalig opvoeden van je kind van jongs af aan in bijvoorbeeld dialect en Nederlands schadelijk is voor de Nederlandse taalontwikkeling is achterhaald. Zo’n Limburgs kind tussen de vijf en acht jaar scoort namelijk ietsje hoger dan het landelijk gemiddelde in de beheersing van de Nederlandse woordenschat.

Column 77 in De Limburger/Limburgs Dagblad, 30 mei 2016.

Overmorgen is alweer de derde keer dat er een Koningsdag te vieren valt in plaats van Koninginnedag.

De twintigste eeuw kende alleen koninginnen, de negentiende eeuw koningen. Hoe keek Limburg in de negentiende eeuw tegen de Nederlandse koningen aan? Al in 1845 bezocht Koning Willem II Rolduc in Kerkrade hoewel het koningshuis in die tijd, zo schrijft historica Karen Arijs, niet erg populair was. Volgens Arijs – die net gepromoveerd is op het proefschrift Regionaal bewustzijn en nationale identiteit. Vieringen, herdenkingen en optochten in Belgisch- en Nederlands Limburg, 1866-1938 – was Rolduc wel erg koningsgezind. Vanaf 1850, dus net na de inhuldiging van koning Willem III in 1849, vierde men op Rolduc de geboorten en huwelijken in de koninklijke familie met Oranjefeesten. Men zong het Wilhelmus en van ‘Wien Neêrlandsch bloed’ tijdens diners en bijzondere gelegenheden. Rolduc liet de Nederlandse vlag wapperen en bezorgde telegrammen aan het koningshuis.

Het koningshuis werd in heel Limburg wel populairder toen Limburg in 1866 uit de Duitse Bond stapte en een volwaardige Nederlandse provincie werd. Karin Arijs onderzocht voor haar onderzoek krantenberichten en vond dat op 10 mei 1866 de Maastrichtse sociëteit Momus een ‘Groote Historische Optogt’ organiseerde. Voor de optocht paradeerden militairen en deelnemers verkleed als Eburonen, Romeinen en Franken door de straten van een tot middeleeuws omgetoverd Maastricht. De optocht sloot af met een praalwagen om Koning Willem III te eren. Die wagen stond symbool voor de rooskleurige toekomst van Limburg die toen, volgens het programmaboekje van die dag, een volwaardige Nederlandse provincie vormde.

Maastricht liep in 1873 al warm om op 9 mei 1874 het 25-jarig jubileum van Willem III als koning te vieren met een feestdag die volgens de Courrier de la Meuse – de toenmalige krant in Maastricht – ‘ongezien in Maastricht’ zou worden. De burgemeester Willem Hubert Pyls stond garant voor goed georganiseerde koningsfeesten die een week duurden van 10 tot en met 17 mei. Op het programma stonden bals, concerten, schutterswedstrijden, toneelvoorstellingen, concerten, een landbouwtentoonstelling en een jaarmarkt. En op donderdagavond een groot vuurwerk.

Alle stadsbewoners en verenigingen zouden meewerken om te bewijzen dat Maastricht niet zou achterblijven bij de andere grote Nederlandse steden. Limburgse gelegenheidsliederen moesten er te horen zijn om te laten weten dat ook Limburgers geestdriftig waren voor het koningsjubileum. Arijs citeert: ‘In het Noorden des lands denkt men Limburg weinig Nederlandsch gezind: laten we blijk geven niet minder dan de meest patriottische Hollander aan Vaderland en Koning gehecht te zijn. Dat kunnen we doen door afzonderlijke betuigingen van onze deelneming aan het feest, door onze eigene, door Limburgsche feestgezangen.’

Net als het befaamde koningslied, gecomponeerd voor de inhuldiging voor kroonprins Willem-Alexander, drukte de feesteditie van de Courrier de la Meuse een volkszang af, gecomponeerd door priester Everts om Willem III te loven. Volgens Arijs verwees Everts expliciet naar de trouw van de Limburgse katholieken. En kinderen zongen een koningslied, een cantate, gecomponeerd door Van Helden met tekst van Franquinet. Maar net als het koningslied voor Willem-Alexander in 2013 kwam er kritiek, hoewel subtiel, op het koningslied van toen en de koningsfeesten. Bekrompen, kleinsteeds, niet genoeg gericht op de wensen van het volk en te zeer beheerst door de sociëteiten klonk het. Het kost te veel geld en het is saai, en ook het waarom van de viering zelf kreeg kritiek. De burgerij viert de koning maar het gewone volk heeft daar geen boodschap aan! Blijkbaar moest dat gewone volk dus nog even wennen aan Koningsdag in die negentiende eeuw!

Column 75 in De Limburger/Limburgs Dagblad, 25 april 2016.

Ik was nieuwsgierig om te weten hoe bewoners in een verzorgingstehuis in de Randstad gebruik maken van dialect (plat Haags, Rotterdams of Amsterdams) in hun interactie met elkaar en met de staf. Sophie Martini, studente Taalwetenschappen in Leiden, voerde een onderzoek uit in een klein tehuis. Al snel blijkt dat de bewoners geen opvallende lokale talige elementen gebruiken en hoe dan ook nauwelijks met elkaar spreken. Juist in dit tehuis zijn veel bewoners hardhorend en ondervinden zij moeite om te spreken; vooral de staf is aan het woord. Maar hoe leg je aan een bewoner met gehoorproblemen uit dat er iets gaat veranderen aan de zorg die ze ontvangt? Sophie was getuige van een volkomen mislukt gesprek tussen een staflid en een bewoonster.

Op een middag speelt Sophie scrabble in de gemeenschappelijke zaal (eet-, speel- en bezoekerszaal bij de receptie) met bewoners aan een tafeltje. De opnamerecorder ligt voor haar. Naast haar spelen twee vrouwen Rummikub. Aan de overkant van de gang probeert een staflid Betty (B) aan mevrouw de Graaf (G) (de namen zijn fictief) nieuwe regels uit te leggen over huishoudelijke hulp. Het gesprek tussen B. en G. is duidelijk hoorbaar voor iedereen in de zaal hoewel het gesprek best wel privé is: hoe wil G. haar huishoudelijke hulp inrichten en betalen aangezien sommige diensten niet langer in het standaardpakket zitten zoals haar bed verschonen en het huisvuil ophalen. Die taken nemen drie minuten per dag in beslag – dat is 21 minuten per week – en vijftien minuten extra kost 7,85 euro. Een gek bedrag! Die boodschap probeert B. over te dragen. B. spreekt hard in het gezicht van G. als G. het niet onmiddellijk begrijpt. B. zegt luid: “JA, NEE, DAT IS ZEG MAAR DIT IS VOOR DE EXTRA DIENSTEN, kijk dit heeft uw zoon ingevuld voor de extra diensten, bed dagelijks opmaken. Hij geeft aan dat er het vriesvak ontdooid moet worden.” G. antwoordt: “Maar ik krijg maar 30 minuten”. B: “Nee het wordt niet van uw 30 minuten afgehaald. DIE 30 MINUTEN HEEFT U SOWIESO. HET IS NU DIT LIJSTJE is wat u dan extra krijgt bovenop die dertig minuten dus het is niet zo dat u dan die 30 minuten min die 21, dat niet… MAAR SNAPT U NU wel een beetje het idee erachter? DUS DIE 30 MINUTEN, DIE BLIJFT GEWOON. G. vraagt: “Dan snap ik dan niet dat dat bed opmaken er niet bij zit”. Betty probeert toenadering en overeenkomsten te zoeken door het woord gewoon te gebruiken en herhaalt telkens de boodschap. B: “Dit is gewoon extra. U houdt gewoon uw 30 minuten schoonmaak, er wordt gewoon gestofzuigd, er wordt gewoon gestoft. Dit gaat u dan extra, want hier betaalt u dan voor. Dus bovenop uw gewone schoonmaak, gaat u dan die uh komt de hoteldienst uw bed gewoon dagelijks opmaken. (…). Het is niet zo dat die 21 minuten hier vanaf gaan, dat is niet zo. Dit is gewoon. Er wordt gewoon gestoft, stofzuigen, dweilen, badkamer wordt gedaan, bed wordt verschoond, was wordt meegenomen en de keukenkastjes uh de keuken wordt schoongemaakt. Dus gewoon dertig minuutjes dat is gewoon blijft gewoon.”

De nieuwe regels zijn ingewikkeld en het vele gebruik van ‘gewoon’ maakt onduidelijk wat er nu wel of niet verandert. Sophie heeft dan ook de volgende aanbevelingen voor het verzorgingstehuis. Als een gesprek meer privé is, neem de tijd om een plek te zoeken waar niet iedereen (bewoners, staf en bezoekers) het gesprek kan volgen. De bewoners weten immers niet van tevoren welk karakter het gesprek zal dragen. Een staflid kan beter niet luid in het gezicht van een bewoner spreken in steeds dezelfde en vage bewoordingen. Wissel de bewoordingen af, moedig de bewoner aan vragen te stellen of de boodschap zelf samen te vatten.

Column 73 in De Limburger/Limburgs Dagblad, 14 maart 2016.